aus dem Museum der Sternwarte Kremsmünster
September 2011
![]() |
Verstellbares Holzstativ für Teleskope Holz, Eisen, Messing Grundfläche: 80 cm Radius, Höhe: 162 cm Inv. Nr.: 18111003 Foto: P. Amand Kraml |
S. 165 und 166
Dieser Kupferstich ist im Buch zweimal abgedruckt
II.
Fistula hexagona AB figa. 1a. ad pavimentum prope descendens sustinetur in verticali situ a tripode
CD, cui adhaeret conglutinata in C, & per brachia E firme conjungitur.
In ejus basi expansa BB
latet horizontalis rota 32 dentium, quos impellit verticale tympanum Bß dentium 9, & una cum
rota ipsa circumagit ejus axem in alia interna fistula latentem, striatum, & parallelum bacillo
BF manubrii F. Hic axis latens, aut cochlea, quando circumagitur movet matricem suam, infimo
alterius internae fistulae orificio adglutinatam; adeoque per gyrationem manubrii F elevari
potest tribus fere pedibus eadem interna fistula cujus est pars AG. Supra verticem hujus intemae
fistulae prominet verticalis semicirculus HI, peculiari loculamento, eoque volubili adstrictus,
& circa centrum O mobilis una cum adjecta crassiore regula KL, quam
percurrit insitus Cursor MN,
infra dentatus, supra vero excavatus in loculos, qui tubum innixum, immersumque detineant.
Ad impellendum semicirculi perimetrum, dentatum excavatumque, addita est cochlea QR horizontalis,
peculiari quadro inclusa, & alia p verticalis, vel parum obliqua, quae, dum quadrum elevat,
priorem illam QR perimetro impellendo conjungit: dumque quadrum deprimit, cochleam QR ab
ipso perimetro removet. Itaque Tubus, & externo fulcro & huic interno innixus, facile per
manubrium F attollitur, vel deprimitur ad congruum altitudinis gradum facile promovetur
aut retrahitur ad requisitam plagam per Cursoris rotulam К; adeoque per duos hosce motus ad
astrum dirigitur: facile demum per cochleam QR, duplici manubrio instructam gyrato semicirculo
Regula KL, vel Cursor MN ad semitam speciei, sive ad astri parallelum adducitur, ut ipsa species
in tubo diutius appareat; sicque sine ulla fatigatione habetur tubi successiva directio.
III.
In figa. 2a aliud ostenditur fulcrum, cujus structura parum differt a praecedente. Tympanum
verticale a, dum gyratur ope manubrii f, circumagit sibi subjectam rotam coronariam c,
& huic per cylindrum cb conjunctam infimam rotam b, aliamque contiguam in externae fistulae
basi latentem, nec non ejus axem occultum, atque striatum. Ab hoc axe sive praelonga cochlea
movetur, ut supra, in ascensum vel descensum interna fistula de, cui firme adhaeret Cursor
dg, fistulam utramque complectens.
Vertex internae fistulae adstringitur a concavo brachio bi per clavum e, circa quem volvitur
una cum insito cursore lm, cui tubus innititur.
Brachium bi movetur circa e centrum a funiculo bnpi, circumvoluto
trochleae p, & per ipsam
utrinque promoto. Ita quoque Cursor lm percurrere cogitur brachium bi ab alio funiculo,
aptato trochleae q & alteri, supra d latenti.
Per cochleas verticales g & r deprimuntur trochleae funiculorum; ut hi successive tendantur.
Additum est inferius brachium st, superno bi parallelum, mobile circa centrum z per occultum
aliud es. Hocque inferius brachium percurntur ope rotulae y a cursore vx, cui tubus innicitur.
(Marinoni, 165-166)
Foto: Günther Zeisler
P. Laurenz Doberschitz führt in seiner Beschreibung der Sternwarte wohl dieses Stativ bereits an: 10. Eine große Maschine von Holz mit einem starken eisernen Triebwerke. Hier sind zwey große Tubi, fast wie zwey Canonen aufgepflanzet. Ein wienerischer nämlich mit 11, und ein anderer mit 19 Schuechen. Beyde haben blecherne Röhren. Jener, der wienerische ist von dem einmal in Wien gestandenen berühmten Hof-Astronomo Marinoni, wie nicht münder das daran gesteckte Micrometrum. (* Dieses ist ein Instrument, welches man in einem Fernglase brauchet, die Kleinigkeiten im Himmel abzumessen. Wer eine deutlichere Kenntnis davon zu haben verlanget, der lese Nicolai Bion neu eröffnete mathematische Werkschule, f. 246 in deutscher Übersetzung und in der dritten Auflage.) (Doberschitz, 342)
P. Bonifaz Schwarzenbrunner nennt in seinen Materialen zur Geschichte der Sternwarte 1763 als das Jahr und Johannes Illinger als den Meister der Verfertigung. Laut Kammerei-Rechnung lieferte der Bildhauer und Stiftstischler Sebastian Remele zu dem Neugemachten Stativ in dem Mathematischen Thurn 3 von harten Holz geschnittne Fueß Flügl (Neumüller 3272, 1763 Bl. N. 755)
Deutlich klar wird die Funktion dieses Stativs durch die Darstellung (unter K) in
P. Sigmund Fellöckers Geschichte der Sternwarte.
DOBERSCHIZ, P. Laurenz 1764: Specula Cremifanensis, MS CCn 1048 (Herausgegeben von
P. Amand Kraml als Heft Nr. 40 der Berichte des Anselm Desing Vereins, Februar 1999)
FELLÖCKER, P. Sigmund 1864: Die Geschichte der Sternwarte der Benediktiner-Abtei Kremsmünster, Linz
MARINONI, Joannes Jacobus 1745: De Astronomica Specula domestica et Organico apparatu astronomico
libri duo, Viennae
NEUMÜLLER, P. Willibrord (Hrsg.) 1961: Archivalische Vorarbeiten zur Österreichischen Kunsttopographie, 2 Bde., Wien
SCHWARZENBRUNNER, P. Bonifaz 1827: Materialien zur Geschichte der
Sternwarte und der Sammlungen in derselben, MS,
Archiv der Sternwarte Bd. VII, XLV, Transkription P. Amand Kraml (Kustodiats-Bibliothek, Sign: 16 484)